Kayaçlar
KAYAÇLAR
Kayaçlar yer kabuğunu oluşturmaktadır. Yeryüzünün ilksel kayaçları volkanik kayaçlardır. Diğer kayaçlar volkanik kayaçların iklim olaylarına bağlı olarak oluşan dış kuvvetlerle aşındırılıp taşınarak çukur alanlarda tortullaşması veya levha hareketleri sonucu magmaya yakın yerlere itilmeleri ve burada sıcaklık ve basınç etkisiyle başkalaşmaları sonucu oluşmuşlardır. Tabi daha sonraki süreçte oluşan bu tortul ve başkalaşım kayaçlar da aşındırılma veya başkalaşma süreçlerine maruz kalmışlar ve daha kompleks bir durum ortaya çıkmıştır.
Kayaçları üç ana grupta inceleyebiliriz;
1- Volkanik (Püskürük) Kayaçlar
3- Başkalşım Kayaçlar
1- Volkanik Kayaçlar:
Volkanik kayaçlar yerin derinliklerindeki mağmanın çatlaklardan yeryüzüne çıkıp atmosferle buluşarak soğuması ya da yeryüzüne çıkamadan yerin derinliklerinde soğuması şeklinde oluşur. Bu iki farklı duruma göre de iki farklı isimle anılırlar;
a – Dış Püskürük Kayaçlar
a- Dış Püskürük Kayaçlar : Dış püskürük kayaçlar magmanın iç basıncıyla bulduğu kırıklardan veya çatlaklardan (ki buralar daha çok levha sınırlarına ve fay hatlarına denk düşer) yeryüzüne çıkması ve atmosferle buluşarak hızlı bir şekilde soğuması sonucu oluşan kayaçlardır. Bazalt, andezit, obsidyen gibi kayaçlar örnek olarak verilebilir.
b- İç Püskürük Kayaçlar: İç püskürük kayaçlar magmanın yeyüzüne çıkmaya çalışması fakat çıkamaması sonucu oluşurlar. Yerin derinliklerinde sill, dayk, lakolit ve batolit gibi özel şekiller oluşturarak soğurlar. Soğuma hızı dış püskürüklere göre çok daha yavaş olduğu için onlarda dayanıklı kayaçlardır. Granit, Siyenit, Diyorit, gabro gibi örnekleri vardır.
2- Tortul Kayaçlar:
Tortul kayaçlar adı üstünde tortullaşmayla oluşurlar. Fiziksel yollarla parçalanan veya kimyasal yollarla çözünen malzemeler dış kuvvetler ve yer çekimi sayesinde çukur alanlarda birikirler. Biriken bu malzemeler üst üste birikmenin sağladığı basınçla veya çeşitli çimentolayıcı malzemeler sayesinde taşlaşırlar ve tortul kayaçlar oluşur. Tortul kayaçlar üç gruba ayrılabilir;
a- Kimyasal Tortul Kayaçlar: Suların içerisindeki eriyik haldeki maddelerin durgun su ortamlarında(deniz ve göl gibi) dibe çökmesi ve üst üste biriken bu maddelerin zamanla taşlaşması sonucu oluşurlar. Bildiğimiz gibi tortul kayaçlara bugün karalarda da rastlıyoruz, bunlar deniz ve göl tabanlarının levha hareketleriyle sıkışıp yükselmeleri ve kara haline gelmeleri sonucu bugün karalarda bulunabilmektedir. Barındırdıkları fosillerle ve tane boylarıyla geçmişteki iklimler ve canlılar hakkında bilgi verebilirler. Kireç taşı, jips gibi kimyasal tortul kayaçlar bulunmaktadır
b- Fiziksel Tortul Kayaçlar: Dış kuvvetler tarafından fiziksel olarak parçalanan kayaç parçaları dağ etekleri gibi çevreye göre alçakta veya çukurda kalan yerlerde birikirler, iklim olayları sonucu taşınan su ve çimentolayıcı özelliği olan maddeler bu kayaç parçalarını çimentolayarak birleştirirler ve içerisinde birçok küçük kaya bulunan yeni bir taş oluştururlar. Bu kayaçlara fiziksel tortul kayaçlar denir. Konglomera, kumtaşı gibi kayaçlar örnek olarak verilebilir.
c- Organik Tortul Kayaçlar: Bitki ve hayvan kalıntılarının çukur alanlarda depolanması ve üst üstebirikerek ve çoğu zaman üstlerinin toprak gibi bir örtüyle kapanması sonucu oluşur. Oksijensiz ortamda kalan kalıntılarda karbon miktarı artar. Kömür böyle oluşur. Ayrıca denizlerde ve göllerde yaşayan mikroskobik canlıların milyarlarca belki trilyonlarcasının kireçli kabuklarının öldüklerinde denizin veya gölün dibinde üst üste birikmeleri sonucunda da organik tortul kayaçlar oluşur, tebeşir taşı buna güzel bir örnektir. Deniz diplerinde yaşayan mercanların kabukları da öldüklerinde üst üste birikirler ve bir organik tortul olan mercan kayalarını oluştururlar. Yani organik tortullara örnek olarak kömür, tebeşir ve mercan kaya verilebilir.
3- Başkalaşım Kayaçlar:
Metamorfik kayaçlar olarak da bilinen başkalaşım kayaçlar çeşitli kayaçların (tortul, volkanik) yerin derinliklerinde zaten bulunması veya yer kabuğu hareketleriyle yerin derinliklerine itilmesi ve burada magmanın sıcaklığının yanında yer kabuğunun ağırlığına bağlı olarak uyguladığı basıncın etkisiyle başka kayaçlara dönüşmesi ile oluşurlar. Sıcaklık ve basınç altında kalan kayaç fiziksel ve kimyasal özelliklerini yitirir ve başka bir kayaç haline gelir. Aşağıda bazı kayaçların ilk halleri ve başkalaşım sonucu oluşan yeni halleri verilmiştir.
Taş kömürü – Elmas’a
Kireç taşı – Mermer’e
Granit – Gnays’a
Kil Taşı Şist’e dönüşür.
